نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران أهواز، أهواز، ایران
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران. (نویسنده مسئول)
چکیده
دو قاعده «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد» و «جری و تطبیق»، از جمله قواعد تفسیری است که در بسیاری از کتاب‌های علوم قرآنی و تفسیری به کار رفته‌اند؛ بدین معنا آیاتی که دارای عمومیت لفظاند، ولی سبب خاصی داشته باشند، بر موارد مشابه تعمیم داده خواهند شد. مجرای این دو قاعده نیز آیاتی هستند که لفظ عام و سبب خاص داشته باشند. سؤالات اصلی پژوهش حاضر عبارت‌اند از اینکه این دو قاعده چه تفاوتی با هم دارند؟ شاخصههای هر دو قاعده کدام است و امکانسنجی این دو قاعده ذیل آیات فضائل به چه صورت است؟ نتایج پژوهش پیش‌رو، نشان میدهد که قاعده «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد»، اخص از قاعده «جری و تطبیق» است و تنها به آیاتی مربوط میشود که دارای سبب نزولاند، اما قاعده جری و تطبیق، مربوط به آیاتی میشود که هم ممکن است دارای سبب نزول باشند و هم روایات مصادیقی برای آیه پیدا کرده و به دیگران تعمیم داده باشند. این دو قاعده در حوزه آیات فضایل و مناقب معنادار نیست و نمیتوان آن‌ها را در موارد مشابه متأخر از نزول تطبیق داد، زیرا توسعه مفهومی و مصداقی ندارند. در این پژوهش با روش کتابخانهای در گردآوریِ مطالب، شیوۀ اسنادی در نقل دیدگاهها و روش توصیفی، تحلیلی به بررسی دو قاعده پیشگفته و نقد دادهها پرداخته شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Evaluation of the Two Rules of “Words Are to be Understood According to Their General Meaning, Not Special Meaning in a Case” and “Adaptation” in the Field of Verses of Noble Characteristics and Virtues
نویسندگان [English]
- Zohreh Bābā-Aḥmadī Milānī 1
- Ḥassan Riḍāʾī Haftādor 2
1 Assistant Professor, Department of Qurʾān and Ḥadīth Studies, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.
2 Associate Professor, Department of Qurʾān and Ḥadīth Studies, College of Farabi, University of Tehran, Qom, Iran (Corresponding Author)
چکیده [English]
The two rules of “words are to be understood according to their general meaning, not special meaning in a case” (Arabic: اَلْعِبْرَةُ بِعُمومِ الْلَّفْظِ لا بِخُصوصِ الْمَوْردِ, romanized: al-ʿibratu bi-ʿumūmi al-lafẓi la bi-khuṣūṣi al-mawridi) and “adaptation” (Arabic: الْجَرْی و الْتَّطْبیق, romanized: al-jary wa al-taṭbīq) are among the rules of interpretation that are used in many books of Qurʾānic studies and exegesis. In this sense, the verses that have the generality of the words but have a specific reason will be generalized to similar cases. The channel of these two rules are also verses that have a general word and a specific (particular) cause. The main questions of the present study are as follows: What is the difference between these two rules? What are the characteristics of both rules and what is the feasibility of these two rules under the verses of noble characteristics (Arabic: اَلْفَضائِل)? The results of the present study inform that the rule of “words are to be understood according to their general meaning, not special meaning in a case” is more specific than the rule of “adaptation” and is only related to the verses that have sabab al-nuzūl (Arabic: سَبَبُ الْنُّزول, cause of revelation). However, the rule of “adaptation” is related to verses that may have a cause of revelation and riwāyāt (Arabic: رِوایات, lit.: narrations) have found examples for the verse and generalized it to others. These two rules are not meaningful in the realm of the verses of noble characteristics and virtues, and they cannot be applied in similar cases later than the cause of revelation, because they do not have conceptual development and applicability. In this study, the two aforementioned rules and the criticism of data have been examined using the library method for gathering content, the documentary method for quoting views, and the descriptive-analytical method.
کلیدواژه‌ها [English]
- Exit (Excursus and digression) of the subject of revelation
- Sabab al-nuzūl (Arabic: سَبَبُ الْنُّزول
- cause of revelation)
- Adaptation (Arabic: الْجَرْی و الْتَّطْبیق
- romanized: al-jary wa al-taṭbīq)
- Words are to be understood according to their general meaning
- not special meaning in a case (Arabic: اَلْعِبْرَةُ بِعُمومِ الْلَّفْظِ لا بِخُصوصِ الْمَوْردِ
- romanized: al-ʿibratu bi-ʿumūmi al-lafẓi la bi-khuṣūṣi al-mawridi)
- Noble characteristics (Arabic: اَلْفَضائِل)
- Mufassirs (Arabic: مُفَسِّرون
- romanized: mufassirūn
- Generality of the word
قرآن مجید
- آلوسى، سیدمحمود(1415)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: على عبدالبارى عطیة، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- اب‍ن‌اب‍ی‌ال‍ح‍دی‍د، عزالدین(1337)، شرح نهج البلاغه، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی8.
- ابناثیر، علیبن محمد(1409)، اسدالغابه، بیروت: دارالفکر.
- ابنجزى، محمدبن احمد(1416)، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: دار الارقمبن ابی الارقم.
- ابنجوزى، عبدالرحمنبن على(1422)، زاد المسیر فى علم التفسیر، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار الکتاب العربی.
- ابنجوزی، یوسف(1407)، تذکرة الخواص، بیروت: [بینا].
- ابنحجر عسقلانی، احمدبن علی(1415)، فتح الباری، بیروت: دار المعرفة.
- ابنحنبل، احمد(1416)، مسند احمدبن حنبل، بیروت: مؤسسة الرسالة.
- ابنعطیه اندلسى، عبدالحقبن غالب(1422)، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابنکثیر دمشقى، اسماعیلبن عمر(1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمدحسین شمسالدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابنهشام، عبدالملک(بیتا)، السیرة النبویة، [بیجا]: [بینا].
- ابولیث سمرقندى، نصربن محمد(بیتا)، بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.
- احمدی، محمدحسن(1393)، «تحلیلی بر تفسیر آیات تاریخی با تاکید بر قاعده العبره»، مطالعات تفسیری، دوره 5، ش 19، ص: 140-127.
- امینی، عبدالحسین(1977)، الغدیر، بیروت: دارالکتب العربیه.
- بحرانى، هاشم(1416)، البرهان فى تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.
- بغوى، حسینبن مسعود(1420ق)، معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدى، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
- بدری، تحسین(1428)، معجم مفردات اصول الفقه المقارن، تهران: [بینا].
- بیضاوى، عبداللهبن عمر(1418)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق محمد عبد الرحمن المرعشلى، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
- بیهقی، ابوالفضل(بیتا)، تاریخ بیهقی، تهران: مهتاب.
- پیروزفر، سهیلا(1389)، «عموم لفظ یا خصوص سبب؟»، معرفت، دوره 19، ش 152، ص: 58-47.
- ترمذی، محمدبن عیسی(1418)، سنن الترمذی، تحقیق عبدالوهاب عبدالطیف، بیروت: دار الفکر.
- تقوی دهاقانی، حسین(1381)، روششناسی اهلبیت در تفسیر، تأویل و تطبیق قرآن، تهران: انتشارات فرهنگ منهاج.
- ثعالبى، عبدالرحمن(1418ق)، جواهر الحسان فى تفسیر القرآن، تحقیق محمدعلى معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
- ثعلبى نیشابورى، احمدبن محمد(1422ق)، الکشف و البیان، تحقیق ابو محمدبن عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- حاکم حسکانى، عبیداللهبن احمد(1411ق)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
- حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله(1416ق)، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: یوسف عبدالرحمن مرعشی، بیجا: بینا.
- حلبی، علیبن ابراهیم(بیتا)، السیرة الحلبیه، مصر: مصطفی البابی.
- خفاجى، احمدبن محمد(1417ق)، عنایة القاضى و کفایة الراضى، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- راد، علی(1397ش)، گونهشناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق، قم: موسسه فرهنگی دارالحدیث.
- راد، علی و کاظم قاضی‌زاده، «بررسی دو نظریه درباره وارثان برگزیده قرآن(با تأکید بر احادیث امامیه)»، علوم حدیث، دوره 16، ش 61 ، ص: 111-87.
- راغب اصفهانی، حسین(1404)، المفردات فی غریب القرآن، [بیجا]: دفتر نشر الکتاب.
- ــــــــــــــــــــــــــ(1386)، تجلی جاودانگی قرآن در قاعده جری و تطبیق، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، ش25، ص: 66-51.
- زحیلى، وهبة(1418)، التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت: دار الفکر.
- زرقانى، محمد عبدالعظیم(1948)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
- زرکشى، بدرالدین(1410)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة.
- زمخشرى، محمود(1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
- ساعدی، محمد(1394)، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- سلحشور، بتول، سلطانی، عباسعلی و محمدحسن حائری(1401)، «جستاری در قاعده العبر بعموم اللفظ لا بخصوص السبب»، پژوهش های فقهی، دوره 18، ش 2، ص: 431-407.
- سلمانزاده، جواد(1400)، «واکاوی گسترۀ دلالت آیۀ وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ در پرتو قاعدۀ تفسیری جری و تطبیق»، پژوهشنامه معارف قرآنی، دوره 12، ش 44، ص: 216-195.
- سیدقطب، ابراهیم شاذلی(1412)، فى ظلال القرآن، بیروت: دارالشروق.
- سیوطى، عبدالرحمن(1421)، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربى.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ(1404)، الدرالمنثور فى تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
- شاکر، محمد کاظم(1398)، آشنایی با علوم قرآنی، قم: دانشگاه قم.
- صدر، محمدباقر(1417)، بحوث فی علم الاصول، بیروت: دارالإسلامیه.
- طباطبایى، محمدحسین(1417)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم.
- طبرسى، فضلبن حسن(1372)، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
- طبری، محمدبن جریر(1408)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: بینا.
- طوسى، محمدبن حسن(بیتا)، التبیان فى تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیرعاملى، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
- عاشوری تلوکی، نادعلی(1379)، «نگاهی به الفاظ عام آیات و اسباب النزول آن‌ها با تکیه بر آیات سوره دهر»، صحیفه مبین، دوره 14، ش 24، ص: 22-16.
- عروسى حویزى، عبد علىبن جمعه(1415)، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سیدهاشم رسولى محلاتى، قم: انتشارات اسماعیلیان.
- عیاشى، محمدبن مسعود(1380ق)، کتاب التفسیر، تهران: چاپخانه علمیه.
- فخر رازى، محمدبن عمر(1420)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- فیض کاشانى، ملا محسن(1415)، تفسیر الصافى، تحقیق محمدحسین درایتى و محمدرضا نعمتى، تهران: انتشارات صدر.
- قرشی، علیاکبر(1412)، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
- قرطبى، محمد بن احمد(1364)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
- قمى مشهدى، محمدبن محمدرضا(1368)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
- محسنحیدر، حسن(1427)، أسباب النزول القرآنی تاریخ و حقائق، قم: المرکزالعالمى للدراسات الاسلامیه.
- مرادی، محمد(1382)، امام علی و قرآن، تهران: هستی نما.
- معرفت، محمد هادى(1428)، التمهید فی علوم القرآن، بیجا: مؤسسة النشر الاسلامى.
- ـــــــــــــــــــــــ(1387)، علوم قرآنی، بیجا: انشارات سمت.
- مکارم شیرازی، ناصر(1374)، انوارالاصول، قم: بینا.
- موسوى سبزوارى، سید عبدالاعلى(1409)، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه اهلبیتD.
- نظام نیشابورى، حسنبن محمد(1416)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: تحقیق زکریا عمیرات، دار الکتب العلمیه.
- نفیسی، شادی(1392)، «مبانی جری و تطبیق از دیدگاه علامه طباطبایی»، قرآن شناخت، دوره 6، ش 12، ص: 26-5.
- یعقوبی، احمدبن‌اسحاق(1389)، تاریخ یعقوبی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
)