تحلیل و بررسی الهیات سلبی بمثابه تقریر نظریه «عینیت» در اندیشه کلینی، شیخ صدوق، علامه حلی و فاضل مقداد

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه اسلامی و پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی المصطفی، گروه ادیان ابراهیمی

2 استاد و عضو هیئت علمی گروه کلام اسلامی جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

«الهیات سلبی» به مثابه نظریه‌ای مهم و پرطرفدار در ادیان ابراهیمی، بر مؤلفه سلبی‌گروی در حوزه خداشناسی تأکید داشته، ساحت‌ها، رویکردها و تقریرهای مختلفی دارد که شاخص‌ترین آن‌ها در میان متکلمان امامیه، رویکرد الهیات سلبی به مثابه تقریر نظریه «عینیت» است. این رویکرد، رابطه نظریه عینیت و الهیات سلبی را در کانون بررسی قرار داده، در پی سازگار انگاری این دو نظریه است و مورد پذیرش ثقةالاسلام کلینی، شیخ صدوق، علامه حلی و فاضل مقداد قرار دارد. از رهگذر این جستار که با روش توصیفی، تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی این رویکرد سامان یافته، آشکار می‌شود که این نظریه سه مؤلفه برجسته دارد؛ 1. سلبی‌انگاری صفات ثبوتی در ساحت هستی‌شناختی؛ 2.سازگاری سلبی‌انگاری صفات ثبوتی با بساطت ذات الهی و ناسازگاری ثبوتی‌انگاری آن‌ها با بساطت ذات(برهان نظریه)؛ 3. تقریر نظریه عینیت در سایه سلبی‌انگاری صفات ثبوتی. با این همه، به ‌نظر می‌رسد هیچ کدام از این مؤلفه‌ها موجه نیست و این نظریه علاوه بر اشکالات درونی، نمی‌تواند تقریرکننده نظریه عینیت باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

the Analysis and study of negative theology as a presentation of the theory of "objectivity" in the thought of Koleini, Sheikh Sadouq, Allamah Helli and Fadel Meqdad

نویسندگان [English]

  • Muhammad Ali Esmaeeli 1
  • Ezzuddin Rezanejad 2
1 PHD student of Islamic philosophy and researcher at Al-Mustafa International Research Institute, Abrahamic religions Department
2 Professor and faculty member of the Department of Islamic Theology, Al-Mustafa International University
چکیده [English]

"Negative theology" as an important and popular theory in Abrahamic religions, has emphasized the negativity component in the field of theology, has different fields, approaches and interpretations, the most significant of which among Imamiyah theologians is the approach of negative theology as an interpretation of the "objectivity" theory. This approach focuses on the relationship between the theory of objectivity and negative theology, seeks the compatibility of these two theories, and is accepted by Thiqqah al-Islam Koleini, Sheikh Sadouq, Allamah Helli, and Fadel Meqdad. Through this essay, which is organized with a descriptive and analytical method, with the aim of presenting and evaluating this approach, it is revealed that this theory has three prominent components; 1. The negativism of positive attributes (of God) in the ontological field; 2. The compatibility of the negativism of positive attributes with the simplicity of the divine essence and the incompatibility of their positivity with the simplicity of the essence (the reason of theory); 3. Presentation of the theory of objectivity in the shade of negativism of positive attributes. However, it seems that none of these components are justified and this theory, in addition to its internal problems, cannot explain the theory of objectivity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Negative Theology
  • Oneness of Divine Attributes With His Essence
  • Thiqqah al-Islam Koleini
  • Sheikh Sadouq
  • Allamah Helli
  • Fadel Meqdad
  • ابن‌میمون، موسی(1972م)، دلالة الحائرین، تحقیق یوسف اتاى،‏ مکتبة الثقافة الدینیة.
  • استیور، دان. آر(1384)، فلسفه زبان دینی، ترجمه ابوالفضل ساجدی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
  • افلوطین(1366)، دوره آثار فلوطین، ترجمه محمدحسن لطفی، چ1، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
  • آشتیانی، سیدجلال­الدین(1378)، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، چ2، قم: بوستان کتاب.
  • آمدی، سیف‌الدین(1423)، ابکار الافکار فی اصول‌ الدین، تحقیق احمد محمدمهدی‏، قاهره: دارالکتب.
  • بغدادى، عبدالقاهر(2003م)، أصول الإیمان، بیروت: دار ومکتبة الهلال‏.
  • الحفنی،‌ عبدالمنعم(بی‌تا)، موسوعة‌ فلاسفة و متصوفة الیهودیة، [بی‌جا]: مکتبة مدبولی.
  • رازی، فخرالدین محمدبن عمر(1406)، لوامع البینات(شرح اسماءالله تعالى و الصفات)، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
  • سعدیا بن یوسف(1880م)، کتاب الأمانات والاعتقادات، بر اساس نسخه اصلی کتاب در کتابخانه دانشگاه کالیفورنیا در آمریکا.
  • شرباک، دن کوهن(1383)، فلسفه یهودی در قرون وسطی، ترجمه علی رضا نقدعلی، چ1، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
  • شیواپور، حامد(1390)، «نسبت الهیات سلبی با رویکردهای گوناگون درباره مفهوم خدا»، فصلنامه فلسفه دین، ش10، ص171-197.
  • صافی گلپایگانی، لطف‌الله(1390)، الهیات در نهج‌البلاغه، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  • ــــــــــــــــــــــــــــ(بی‌تا)، بین العلمین الشیخ الصدوق والشیخ المفید، مترجم: محمدرضا آل‏صادق، [بی‌جا].
  • صدوق، محمدبن علی(1398)، التوحید، چ1، قم: موسسة النشر الاسلامی.
  • ــــــــــــــــــــــــ(1414)، الاعتقادات، چ2، قم: نشر المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
  • ـــــــــــــــــــــــ(1378)، عیون أخبار الرضاD، چ1، تهران: نشر جهان‏.
  • طوسی، نصیرالدین(1405)، تلخیص‌المحصل، چ2، بیروت: دارالأضواء.
  • علامه حلی، حسن‌بن یوسف(1382)، کشف‌المراد، تقدیم وتعلیق: جعفرسبحانی، چ2، قم: مؤسسة الإمام الصادقD.
  • ــــــــــــــــــــــــــــــــ(1363)، انوار الملکوت فی شرح‌الیاقوت، چ2، قم: الشریف الرضی.
  • ــــــــــــــــــــــــــــــــ(1413)، الرسالة السعدیة، بیروت: دارالصفوة.
  • ــــــــــــــــــــــــــــــــ(1415)، مناهج‌الیقین فی أصول‌الدین، تهران: دارالأسوة.
  • ــــــــــــــــــــــــــــــــ(1404)، کشف‌الفوائد فی شرح قواعدالعقائد، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى.
  • ــــــــــــــــــــــــــــــــ(1426)، تسلیک النفس الى حظیرة القدس، قم: مؤسسة الإمام الصادقD.
  • فاضل مقداد، ابوعبدالله(1365)، الباب الحادی عشر، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامى.
  • ـــــــــــــــــــــــــ(1420) الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
  • ــــــــــــــــــــــــــ(1422) اللوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة، چ2، قم: دفتر تبلیغات اسلامى‏.
  • ــــــــــــــــــــــــــ(1405) إرشادالطالبین إلى نهج‌المسترشدین، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى.
  • فراهیدی، خلیل‌بن احمد(1414)، ترتیب کتاب العین، قم: انتشارات باقری.
  • فیومی، محمدبن علی(1405)، المصباح المنیر، قم: دارالهجرة.
  • قاضی‌سعیدقمی، محمدبن‌محمد(1386)، شرح توحید الصدوق، تصحیح و تعلیق: دکتر نجفقلی حبیبی، چ2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • کاپلستون، فردریک،(1375) تاریخ فلسفه غرب، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، چ3، تهران: سروش.
  • کاکایی، قاسم(1387)، «مبانی نظری الهیات سلبی»، فصلنامه «نامه مفید»، ش 68، ص123-140.
  • کربن، هانری(1387)، «یزدان‌شناخت تنزیهی همچون پادزهری برای نیهیلسیم»، در: مجموعه نویسندگان، اندیشه غربی و گفتگوی تمدن‌ها، ترجمه باقر پرهام، چ3، تهران: نشر فروزان.
  • کلینی، محمدبن یعقوب(1407)، الکافی، چ4، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  • گیسلر، نورمن(1391)، فلسفه دین، ترجمه حمیدرضا آیت­اللهی، تهران: مؤسسه انتشارات حکمت.
  • ماتریدى، ابومنصور(1427)، التوحید، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  • مازندرانى، محمدصالح(1382)­، شرح اصول الکافی، تصحیح و تعلیقات: علامه شعرانی، تهران: المکتبة الإسلامیة.
  • مجلسی، محمدباقر(1362)، بحارالأنوار، چ4، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  • ـــــــــــــــــــــ(1404)، مرآةالعقول، چ2، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  • مک­گراث، آلیستر(1392)، درسنامه الهیات مسیحی، ترجمه بهروز حدادی، چ1، ویرایش5، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب،.
  • ملایری، موسی(1388)، «بررسی و نقد چهار رویکرد در الاهیات سلبی»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش17، ص37-57.
  • نراقى، ملامهدى(1423)، جامع‌الافکار و ناقدالانظار، تهران: انتشارات حکمت.

ولفسن، هری اوسترین(1387)، بازتاب‌های کلام اسلامی در فلسفه یهودی، ترجمه علی شهبازی، چ1، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.