واکاوی فعل اختیاری و چگونگی تکوّن آن در اندیشه علامه طباطبایی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تربیت مدرس تهران، ایران

2 استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تربیت مدرس تهران

چکیده

«اختیار» به معنایى که انسان به نظر ساده و سطحى مى‌پذیرد، تحقق ندارد. عوامل بسیاری- آگاهانه و ناآگاهانه- در تحقق فعل خارجی دخیل هستند. در پژوهش حاضر با روش تحلیلی، منطقی به دیدگاه علامه طباطبایی(ره) پرداخته می­شود که چه مراحلی را در بروز رفتار بیرونی فرد ترسیم نموده و کدام دلیل درونی یا بیرونی را سبب جهت‌دهی رفتار فرد معرفی می­کند. لازمه پاسخ به این پرسش بررسی مبادی فعل و عوامل انگیزشی مؤثر بر آن­ مبادی است که جمعاً مراحل فعل را شکل می‌دهند. با غور در آثار علامه و تحلیل بیانات ایشان فهمیده می­شود که هر فعلی مسبوق به یک سری مبادی درونی و بیرونی از سنخ ادراکی، تحریکی است که طی چند مرحله(9 مرحله درونی و دو مرحله بیرونی) به وقوع فعل می‌انجامد. عوامل درونی عبارت‌اند از: قوای نفس، علل غایی، گرایش­ها، ادراکات، شوق، اراده، قوه عامله، عمل و ملکات نفسانی. علاوه بر این، محیط بیرونی و بعث و هدایت‌های الهی نیز در نوع عمل و انگیزش فعل دخیل هستند. این مبادی و لایه­ها با فعل محقق در خارج تأثیر دوسویه به مثابه قوس صعود و نزول داشته و تأثیر مستقیمی بر فهم معنای اختیار، ملاک فعل اختیاری و دامنه آن دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing the voluntary action and how it is formed in the thought of Allamah Tabatabai

نویسندگان [English]

  • Zahra Naqavi 1
  • reza akbarian 2
1 PhD student of Islamic Philosophy and Theology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Professor at Department of Islamic Philosophy and Theology, Tarbiat Modares University, Tehran
چکیده [English]

"Free will" in the meaning that humans accept in a simple and superficial way is not realized. Many factors - consciously and unconsciously - are involved in the realization of the external action. In the current research, the point of view of Allamah Tabatabai (RA) and which stages he draws in the emergence of external behavior of a person and which internal or external reason he introduces as the reason for the direction of a person's behavior is discussed logically with an analytical method. The requirement to answer this question is to examine the origins of the action and the motivational factors affecting those origins, which collectively form the steps of the action. By studying Allamah's works and analyzing his statements, it is understood that every action preceded by a series of internal and external origins of perception is a stimulus kind that leads to the occurrence of the action through several stages (nine internal stages and two external stages). Internal factors include: soul powers, final causes, tendencies, perceptions, passion, will, active power, actions and soul characteristics. In addition, the external environment and divine guidance are also involved in the type of action and the motivation of the action. These origins and layers have a two-way effect with the factual action as an ascending and descending arc and have a direct effect on the understanding of the meaning of free will, the criterion of the voluntary action and its scope.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Voluntary Action
  • Origins of Action
  • Motivational Factors
  • Formation Stages
  • Allamah Tabatabai
  • ابن سینا(1375)، النفس فی الکتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
  • امینی، محمدحسین، ابوالقاسم بشیری و رحیم ناروئی نصرتی(1397)، عوامل و الگوی انگیزش از دیدگاه آیت الله مصباح یزدی: نگاهی تحلیلی، -روان شناختی، روان شناسی و دین، ش42، ص21-3.
  • جوادی آملی، عبدالله(1386)، شمس الوحی تبریزی، قم: اسراء.
  • خداپناهی، محمدکریم(1376)، انگیزش و هیجان، تهران: سمت.
  • خسروشاهی، سیدهادی(1387(ب)، مجموعه رسائل علامه طباطبایی، قم: باقیات.
  • ریو، جان مارشال(1385)، انگیزش و هیجان، ترجمه یحیی سیدمحمدی، چ9، تهران: ویرایش.
  • شه‌گلی، احمد(1398)، مبادی عمل از دیدگاه فارابی و ملاصدار، آموزه های فلسفه اسلامی، ش24، ص256-237.
  • طباطبایی، سید محمدحسین(1387)(الف)، اصول فلسفه و روش رئالیسم( تک جلدی)، چ2، قم: بوستان کتاب.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1387)(ب)، نهایه­الحکمه، شرح و ترجمه علی شیروانی(سه جلدی)، قم: بوستان کتاب.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1364)، اصول فلسفه و روش رئالیسم(پنج جلدی)، چ2، تهران: صدرا.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1374)، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوى همدانى، چ5، قم: جامعه مدرسین.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1388)(الف)، رسائل توحیدی، ترجمه علی شیروانی، قم: بوستان کتاب.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1388)(ب)، بدایة ­الحکمة، ترجمه علی شیروانی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1415)، مقالات تأسیسیة فی الفکر الاسلامی، تعریف خالد توفیق، چ2، بیروت: موسسه امّ القری.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1981م)، الحاشیه علی الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، چ3، بیروت: دار احیاء التراث العرب.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1386)، نهایة الحکمة(تک جلدی)، چ12، قم: جامعه مدرسین.
  • فارابی، ابونصر محمدبن­محمد(1379)، اندیشه‌های اهل مدینه فاضله، ترجمه جعفر سبحانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1405)، فصوص­الحکم، چ2، قم: بیدار.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــ(1374)، آراء اهل المدینه الفاضله و مضاداتها، مقدمه و شرح و تعلیق علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
  • فرانکن، رابرت(1384)، انگیزش و هیجان، ترجمه حسن شمس اسفنداباد و همکاران، تهران: نشر نی.
  • کنگره فرهنگى(1361)، دومین یادنامه علامه طباطبایى، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
  • مطهری، مرتضی(بی­تا)، سیر فلسفه در اسلام، تهران: صدرا،
  • ملاصدرا شیرازی، محمدبن­ابراهیم(1981م)، اسفار الاربعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ(1375)، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتالهین، تصحیح حامد ناجی، تهران: حکمت،
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ(1363)، مفاتیح الغیب، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  • ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ(1380)، المبدأ و المعاد، تصحیح و مقدمه سیدجلال­الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
  • مصباح یزدی، محمدتقی(1365)، آموزش فلسفه، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی،
  • نوری، نجیب­الله(1396)، عوامل و ساختار انگیزش رفتار انسان در اندیشه علامه طباطبایی، روانشناسی و دین، س10، ش4، ص22-5.
  • هرگنهان، بی آر(2009)، تاریخ روانشناسی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران: ارسباران.
  • J.)2001(. Understanding Motivation and Emotion. Eral Mcpeek bublsher. Third Edition. United State.
  • S. )2008(. A historical perspective Core Social Motivations. In Handbook of Motivation Scince. Edited by James Y. Shah & Wendi L. Gardner. The Guilford Press New York & London.