تحلیل نظریۀ «صدور فلسفی» و «ابداع کلامی» پیرامون تفسیر «خلقت» در پرتو قاعدۀ «معطی الشّیء لا یکون فاقداً له»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشگاه قرآن و حدیث قم

چکیده

یکی از مسائل مهم و چالش­برانگیز در زمینۀ هستی­شناسی و به­ویژه دربارۀ موضوع خداشناسی، تبیین چگونگی صدور کثرات از واحد یا همان «خلقت» و پیدایش موجودات است. در پاسخ به این مسئله بنیادین، عرفا، فلاسفه و متکلمین مسلمان، نظریات و تفاسیر متعدد و متنوعی را به میان آورده­اند که در مواردی کاملاً متفاوت و بلکه متعارض با یکدیگر بوده است. صرف­نظر از نظریۀ عرفا که تحت عنوان «تجلی» یا «ظهور» مطرح شده و البته خارج از بحث ماست، فلاسفه به «نظریۀ صدور» یا «فیض» قائل شده، و متکلمان نیز «نظریۀ ابداع» یا همان «خلق از عدم» را ارائه داده­اند. در این بین، یکی از قواعد عقلی و فلسفی که با دو نظریۀ اخیر ارتباطی وثیق دارد در حدّی که پذیرش یا ردّ آن تأثیر مستقیم در اخذ نظریاتِ مربوط به خلقت بر جای می­گذارد، قاعدۀ «معطی الشّیء لا یکون فاقداً له» می­باشد. ازهمین‌رو، مسئله نوشتار حاضر عبارت است از بررسی صحّت یا نادرستی قاعدۀ فوق و همچنین تبیین ربط آن با دو نظریۀ «صدور» و «ابداع» در تفسیر خلقت. در این تحقیق، ابتدا قاعدۀ «معطی الشیء...» به مثابۀ مبنای عقلی نظریۀ صدور در نظر گرفته شده، و در گام بعدی برای اثبات آن سه دلیل اقامه گشته است. در ادامه، نظرات مخالفین قاعدۀ مزبور، طرح و سپس یک­به­یک نقد و ردّ شده­ و نهایتاً با تکیه بر درستی و اتقان این قاعده، «نظریۀ فیض فلسفی» اثبات، و «نظریۀ ابداع کلامی» مورد مناقشه و ابطال واقع گردیده است. 
 
برای دریافت اصل مقاله، از نورمگز و یا مگیران ، آدرس های زیر را کپی و در نوار آدرس مرورگر خود وارد نمایید:
مگیران:
https://www.magiran.com/paper/2119895
نورمگز:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1685205

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of “Philosophical Procession” and “Theological Instauration” regarding the Commentary of “Creation”

نویسنده [English]

  • ali shafabakhsh
PhD candidate of Imamiya Theology, Quran & Hadith University, Qum
چکیده [English]

Among the important and challenging topics of ontology, especially in theology, lays the topic of “Creation” and how the plurality has come to existence from the One. The Islamic mystics, philosophers, and theologians have provided various answers in response to this matter, in which in some cases they are completely in contrary to one another. Aside from the view of the mystics, titled as “Manifestation” or “Appearance”, which is not within our discussion – the philosophers have the theory of “Procession” or “Emanation” and the theologians have the theory of “Instauration” or “Creation from Nothing”. One of the principles that is highly involved with those theories is the principle of “Giver of something cannot be without it”. It has so much influence that accepting or rejecting it will have direct impact on accepting and rejecting the theories of Creation. Therefore the theme of this article is to review and analyze this principle and its connection with two theories of “Procession” and “Instauration”. The principle of “Giver of something cannot be without it” is assumed as the logical base of the Procession theory in this article, and then three reasons have been listed as its proof. Then the opposing views regarding the principle is mentioned and criticized one by one. Finally the principle has been proven to be correct. Hence the theory of “Philosophical Emanation” is proved and theory of “Theological Instauration” has been criticized and voided.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Creation
  • Philosophers
  • Procession
  • Emanation
  • Theologians
  • Instauration
  • Principle of “Giver of something cannot be without it”
-        ابن سینا، حسین بن عبدالله(1404ق)، التعلیقات، چ1، بیروت: مکتبة الاعلام الاسلامى‏.
-        ابن تیمیّه(1425ق)، شرح العقیدة الإصفهانیة، چ1، بیروت: المکتبة العصریه.
-        ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1380)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، چ3، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-        افلوطین(1413ق)، اثولوجیا، چ1، قم: بیدار.
-        -----(1997ق)‏، تاسوعات، چ1، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون.
-        آشتیانی، سید جلال‌الدین(1388)، هستی از منظر فلسفه و عرفان، چ5، قم: بوستان کتاب قم.
-        برنجکار، رضا و مهدی نصرتیان اهور(1396)، قواعد کلامی، چ1، قم: دارالحدیث.
-        جوادی آملی، عبدالله(1386)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، چ2، قم: اسراء.
-        حلّی، حسن بن یوسف(1419ق)، نهایة المرام فی علم الکلام، چ1، قم: موسسة الامام الصادق7.
-        حکّاک، سید محمد و محمد رضا موحدی نجف­آبادی(1395)، تبیین استعاری و غیر استعاری فلوطین از صدور، دو فصلنامه فلسفی شناخت، ش75. 
-        حمصی رازی، سدید الدین(1412ق)،‏ المنقذ من التقلید، چ1، قم: موسسة النشر الاسلامی.
-        طوسی، محمد بن حسن(۱۴۰۹ق)، تفسیر التبیان، چ1، بیروت، مکتبة الاعلام الاسلامی.
-        سبزواری، هادی(1383)، اسرار الحکم، چ1، قم: مطبوعات دینی.
-        ــــــــــــــ(1386)، تعلیقات بر اسفار، چ2، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
-        سبحانی، جعفر(1416ق)، الإلهیات، چ3، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.
-        سید مرتضی(1411ق)، الذخیرة فی علم الکلام، چ1، قم: موسسة النشر الاسلامی‏.
-        صدرالمتألّهین، محمد بن ابراهیم(1354)، المبدأ و المعاد، چ1، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران‏.
-        ـــــــــــــــــــــــــ(1360)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، چ2، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
-        ــــــــــــــــــــــــــ(1381ق)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، چ3، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
-        ـــــــــــــــــــــــــــ(1366)، تفسیر القرآن الکریم، چ2، قم: بیدار.
-        ــــــــــــــــــــــــــــ(1388)، الأسفار الأربعة(با حاشیه علامه طباطبایى)، چ2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-        علوی سرشکی، سید محمد رضا(1387)، نقد و بررسی ریشه­ای نظریات فلاسفه شرق و غرب در رابطه علم، عقل و دین، سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان.
-        غزالی(1409ق)، الأربعین فی اصول الدین، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
-        فارابی، ابونصر(1392)، التعلیقات، چ1، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
-        فخر رازی(1420ق)، تفسیر کبیر، چ2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-        فیض کاشانی، محسن(1375)، اصول المعارف، چ3، قم: دفتر تبلیغات اسلامى‏.
-        قدردان قراملکی، محمد حسن(1395)، راز خلقت و بقا، چ1، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-        کلینی، محمد(1362)، الکافی، چ2، تهران: انتشارات اسلامیه‏.
-        مجلسی، محمد باقر(1404ق)، بحار الأنوار، چ1، بیروت: موسسة الوفاء.
-        مصباح یزدی، محمد تقی(1405ق)، تعلیقة علی نهایة الحکمة، چ1، قم: در راه حق.  
-        ــــــــــــــــــــــــ(1379)، آموزش فلسفه، چ2، تهران: بین‌الملل.
-        ملکیان، مصطفی(1381)، فلسفه تطبیقی، وبلاگ تخصصی آثار مصطفی ملکیان.
-        نراقی، مهدی(1423ق)، جامع الأفکار و ناقد الأنظار، چ1، تهران: انتشارات حکمت.