مطالعۀ انتقادی معجم المؤلفات فی الرد علی الشیعه الاثنی عشریه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه شیعه شناسی ، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، قم، ایران

2 دانشیار گروه شیعه شناسی، دانشکده شیعه شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، قم، ایران

3 استادیار، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

معجم‌نگاری و فهرست‌نویسی یکی از موضوعات مورد علاقۀ مسلمانان در قرون مختلف بوده است. بررسی و ارزیابی معجم‌نگاری آنان در عصر حاضر می‌تواند میزان رشد علمیِ این حوزۀ دانش و نیز، ساحت‌های علمی، اجتماعی و مذهبیِ زیست‌بوم‌های اسلامی را روشن سازد. متأثر از این ضرورت و هدف، مقالۀ حاضر یکی از معجم‌های حوزۀ فرق و ردّیه را در فضای آکادمیک عربستان سعودی با عنوان معجم المؤلفات فی الرد علی الشیعه الاثنی عشریه مورد سنجش قرار داده است. پرسش این مقاله که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شد، آن بود که مؤلفانِ معجم المؤلفات در ثبت آثار ضدشیعۀ اثناعشری در چهار سدۀ نخستین اسلامی، تا چه میزان به روش‌های علمی و فنی در معجم‌نگاری به‌ویژه در تعریف مفاهیم و عینیت، پایبندی و تعهد داشته‌اند؟ یافته‌ها نشان می‌دهد که این کتاب به‎دلیل عدم تعریف دقیقِ مفاهیم کلیدی مانند «شیعۀ اثناعشری»، تخطی از مؤلفه‌های روش تحقیق، گنجاندن موضوعات غیرمتجانس با شیعۀ امامیه و کاستی در استنادها و انتساب‌های نادرست، از معیارهای علمی فاصله دارد. همچنین، بسیاری از آثار ذکرشده، ماهیتاً ردّیه بر شیعه نیستند و تحلیل‌های ارائه‌شده در کتاب به‌شدّت از رویکردهای بی‌طرفانه دور است. این مقاله با نقد نمونه‌هایی از اشتباهات و کاستی‌های این اثر، بر ضرورت بازنگری و اصلاح آن تأکید دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of Muʻjam al-Mu'allafāt fi al-Radd alā al-Shīʻa al-Ithnā Ashariyyah

نویسندگان [English]

  • Narges Nejati 1
  • Muhammad Ghafoorinezhad 2
  • Maryam Azizian 3
1 PhD Student, Department of Shia Studies, Qom University of Religions and Sects, Qom, Iran
2 Associate Professor, Department of Shia Studies, Faculty of Shia Studies, Qom University of Religions and Sects, Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Bibliographic compilation has been a significant area of interest for Muslim scholars across various historical periods. Evaluating their bibliographic methodologies in the contemporary era can illuminate the scientific growth and the epistemological, social, and religious dimensions of Islamic intellectual ecosystems. Motivated by this imperative, the present article critically examines a bibliographic work in the domain of sectarian polemics—Muʿjam al-Muʾallafāt fī al-Radd ʿalā al-Shiʿa al-Ithnā ʿAshariyya—within the academic landscape of Saudi Arabia. Employing a descriptive-analytical methodology, the research interrogates the extent to which the authors of Muʿjam al-Muʾallafāt adhered to scientific and technical bibliographic practices, particularly in concept definition and substantiation, during the documentation of anti-Twelver Shiʿi works across the first four Islamic centuries. The findings reveal significant methodological deficiencies: the work suffers from imprecise definitional parameters regarding key concepts such as “Twelver Shiʿism,” methodological transgressions, inclusion of heterogeneous materials incongruent with Imami Shiʿi scholarship, and substantive weaknesses in citations and attributions. Moreover, numerous works cited are not inherently polemical texts, and the analytical approach demonstrates a pronounced departure from scholarly objectivity. Through a critical examination of representative examples of the work's errors and limitations, this article emphasizes the urgent necessity for comprehensive revision and methodological recalibration.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Twelver Shi'ism (al-Shia al-Ithnā Ashariyya)
  • polemical literature (radd)
  • bibliographic compilation (mu'jam-nigārī)
  • Mu'jam al-Mu'allafat fi al-Radd alā al-Shiʻa al-Ithnā Ashariyyan
  • bibliographic studies
ابوزید، بکر. (۱۴۰۷ق). طبقات النسایین. دارالرشد.‎
‎امین، شریف یحیی. (۱۳۷۸). فرهنگنامه فرقه‌های اسلامی: فرهنگ الفبایی بیش از ۴۸۰ فرقه مسلمان. (محمدرضا موحدی، مترجم). انتشارات باز.‎
‎انصاری، حسن. (۱۴۰۳). مجموعه درس‎‎گفتارهای میراث حدیث شیعه: عصر امامان باقر و صادق(ع). [درس‌گفتار]. انجمن مسلمانان شیعه ام آی تی (مؤسسه فناوری ماساچوست امریکا). قابل دسترسی در t.me/zekrMIT‎
‎انوری، محمدجواد. (۱۳۹۹). مدخل ردیه/ردیه نویسی. در غ. ع. حداد عادل (مؤلف)، دانشنامه جهان اسلام (ج. ۱۹). بنیاد دایره المعارف اسلامی.‎
آذری‎نژاد، اسماعیل. (۱۳۸۳). فرقه احمدیه. کلام اسلامی، (۵۰)، ۱۴۸-۱۵۵.‎
‎آقابزرگ تهرانی، محمد حسن. (۱۴۰۳ق). الذریعه إلی تصانیف الشیعه. (احمد حسینی اشکوری، گردآورنده). دارالأضواء.‎
‎باشا البغدادی، اسماعیل. (۱۹۵۵). هدیه العارفین. دار إحیاء التراث العربی.‎
‎بهشتی، مجاهدعلی. (۱۳۸۶). ادعاهای قادیانی. فصلنامه مشرق موعود، (۲).‎
‎جعفریان، رسول. (۱۴۰۳ق). شناختنامه منابع کهن فرقه‌های اسلامی. کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.‎
‎حافظ‎‎نیا، محمدرضا. (۱۳۸۸). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی (چاپ شانزدهم). سمت.‎
‎حضرتی، حسن. (۱۳۹۰). روش پژوهش در تاریخ شناسی. پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.‎
‎حیدری، عبدالله. (۱۴۳۰ق). مناضره امام جعفر صادق (ع) با یک رافضی. (عبدالله حیدری، مترجم؛ علی شبل، محقق). www.ageedeh.com
‎ذهبی، شمس الدین. (۱۴۰۵ق). سیر أعلام النبلاء. (شعیب الأرناؤوط و همکاران، محققان). مؤسسه الرساله.‎
‎رابینسون، چیس اف. (۱۳۹۸). تاریخ‌نگاری اسلامی (چاپ سوم). (محسن الویری، مترجم). سمت.‎
‎رحماندوست، مجتبی. (۱۳۹۰). نهضت معجم‎‎نویسی. ادب عربی، ۳(۳)، ۱۸۱-۲۰۰.‎
‎رسی، قاسم بن ابراهیم. (۱۴۲۰ق). الدلیل الکبیر فی الرد علی الزنادقه و الملحدین ویلیه الرد علی الملحد و مناظرته. دارالآفاق العربیه.‎
‎زرکلی، خیر الدین. (۱۹۸۹). الاعلام. دارالعلم للملایین.‎
‎سجادی، سیدصادق، و عالم‎‎زاده، هادی. (۱۳۸۲). تاریخ‏نگاری در اسلام (چاپ پنجم). سمت.‎
‎سزگین، فؤاد. (۱۴۱۲ق). تاریخ التراث العربی. (حجازی، مترجم). کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.‎
‎شیخ مفید، محمد بن محمد. (۱۴۱۳ق). اوائل المقالات. المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ مفید.‎
‎صادقی، مریم. (۱۳۷۳). مدخل ابوبکر خوارزمی. دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج. 5. مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
‎علی عبدالعزیز، الشبل. (۱۴۱۷ق). مناظره جعفر الصادق ع مع الرافضی بین أبی بکر و علی (ع). دارالوط.‎
‎غفوری، محمد. (۱۳۹۱). مفهوم‌شناسی شیعه در منابع اهلِ‌سنّت. پژوهشنامه تاریخ اسلام، ۲(۶)، ۱۰۹-۱۲۵.‎
‎فتوحی، محمود. (۱۳۹۳). آیین نگارش مقاله پژوهشی (ویراست سوم). سخن.‎
‎فرمانیان، مهدی. (۱۳۸۷). آشنایی با فرق تشیع. مرکز مدیریت حوزه علمیه.‎
‎قدسی، محمد. (۱۴۰۲). عوامل مؤثر بر نحوه توصیف عبدالقاهر بغدادی (م. ۴۲۹) از شیعیان در کتاب الفَرقُ بَین الفِرَق. [پایان‎نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد].‎
‎کحاله، عمر رضا. (۱۳۷۶ق). معجم المؤلفین. دار إحیاء التراث العربی.‎
‎کنتوری، اعجاز حسین بن محمد قلی. (۱۴۰۹ق). کشف الحجب والأستار عن أسماء الکتب و الأسفار. مکتبه آیت الله مرعشی نجفی.‎
‎محمد العمران، علی بن، و احمد الزهرانی، خالد بن. (۱۴۳۴ق). معجم المؤلفات فی الرد علی الشیعه الاثنی عشریه. دارالوعی.‎
‎محمد بن عبدالسلام بن سعید التنوخی القیروانی المالکی، ابو عبدالله. (۱۴۳۲ق). فتاوی ابن سحنون الامام الکبیر و العالم التحریر مفتی القیروان. (مصطفی محمود الازهری، محقق). دار ابن القیم.‎
‎مصطفوی سبزواری، سیدرضا. (۱۳۸۴). فهرست نویسی در دوران اسلامی. پژوهشنامه ادب حماسی، (۱)، ۱۳۷-۱۵۲.‎
‎ملائی توانی، علیرضا. (۱۳۸۶). درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ. نی.‎
‎نجاشی، ابی العباس احمد بن علی. (۱۳۶۵). رجال نجاشی. (سید موسی شبیری الزنجانی، محقق). مؤسسه النشر الاسلامی.‎
‎ولوی، علی‌محمد، و دشتی، محمد. (۱۳۹۰). نقش علویان در گسترش تشیع در نیشابور. فصلنامه شیعه شناسی، ۹(۳۵)، ۱۱3-۱۴۴.