قلمرو احباط با نگاهی نقادانه از منظر امامیه و اهل‌سنت

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه آموزش معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان تهران، تهران، ایران (نویسنده مسئول).

2 دانش آموخته سطح چهار فقه و اصول حوزه علمیه قم، قم، ایران.

چکیده

مسئله احباط از مباحث بنیادین در حوزه کلام اسلامی است که به تبیین رابطه میان ایمان و عمل صالح و سعادت اخروی می‌پردازد. همچنین، این مسئله در نسبت با شقاوت ابدی ناشی از کفر و معصیت ، محور اصلی اختلاف‌نظرها، کیفیت و چگونگی تحقق احباط است.
هدف این پژوهش، تحلیل و بررسی سه دیدگاه کلامی در مسئله احباط، در راستای حسابرسی اعمال، حکمت و عدل الهی است که همواره، محل نزاع و گفتگوی کلامیون بوده است لذا در این مقاله با تأکید بر دیدگاه امامیه و مقایسه آن با آرای اهل‌سنت، به‌ویژه معتزله است. روش تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر منابع اسنادی و داده‌های کتابخانه‌ای است.
یافته‌های پژوهش طبق نظر امامیه (منکر احباط و تفسیر مجازی آن) بر مبنای استدلال‌های قرآنی و روایی از اتقان بیشتری برخوردار است. در مقابل، معتزله قائل بمعنای حقیقی احباط بوده و به دو دسته تقسیم می‌شوند: گروهی که قائل به احباط کلی اعمال و گروهی دیگر نظریه احباط جزئی و موازنه میان حسنات و سیئات را مطرح می‌کنند. با تحلیل و بررسی مستند این سه دیدگاه، نتیجه‌گیری نهایی مؤید نظر امامیه مبنی بر نفی احباط کلی اعمال و تأکید بر عدالت و حکمت الهی در پاداش و عقاب است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Scope of Iḥbāṭ: A Critical Perspective from Imami and Sunni Viewpoints

نویسندگان [English]

  • Davuod Khoshbavar 1
  • Hossein Ziaee 2
1 Assistant Professor Department of Islamic Studies, Farhangian University of Tehran, Tehran, Iran (Corresponding Author).
2 Graduate of the level of Four Jurisprudence and Principles of Qom Seminary, Qom, Iran.
چکیده [English]

The issue of iḥbāṭ (nullification of deeds) is a foundational topic in the field of Islamic theology (kalām) that elucidates the relationship between faith (īmān), righteous deeds (‘amal ṣāliḥ), and eschatological felicity. It stands in contrast to the eternal damnation resulting from disbelief (kufr) and sin (ma‘ṣiyat). The central point of disagreement in this domain concerns the nature and modality of how iḥbāṭ is actualized. The objective of this research is to analyze and examine three theological perspectives on the issue of iḥbāṭ in relation to the reckoning of deeds, divine wisdom (ḥikmah), and divine justice (‘adl)—a subject that has perpetually been a site of debate and discourse among theologians (mutakallimūn). Accordingly, this article emphasizes the Imāmī perspective and compares it with the views of the Ahl al-Sunnah, particularly the Mu‘tazilah. The research methodology is descriptive-analytical, grounded in documentary sources and library-based data. The findings indicate that, according to the Imāmī view, the denial of iḥbāṭ and its metaphorical interpretation (tafsīr majāzī) possess greater soundness (itqān), based on arguments from the Qur’an and narrative traditions (riwāyāt). Conversely, the Mu‘tazilah affirm the literal meaning of iḥbāṭ and are divided into two factions: one that upholds the total nullification (iḥbāṭ kullī) of deeds, and another that proposes the theory of partial nullification (iḥbāṭ juz’ī) and a counterbalancing (muwāzanah) between good deeds (ḥasanāt) and evil deeds (sayyi’āt). Through a documented analysis of these three viewpoints, the final conclusion affirms the Imāmī position, which involves the negation of the total nullification of deeds and an emphasis on divine justice and wisdom in matters of reward and punishment.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ihbāt
  • farīqayn
  • Imāmī mutakallimūn
  • Ahl al-Sunnah
  • Mu'tazilah
قرآن کریم
ابن ابی‎الحدید، عزالدین عبدالحمید بن محمد. (۱۹۶۱). شرح نهج‌البلاغه. (ابراهیم محمد ابوالفضل، محقق). اسماعیلیان.‎
‎ابن‎تیمیه حرانی، احمد. (۱۴۰۶ق). منهاج السنه النبویه. (محمد رشاد سالم، محقق). مؤسسه قرطبه.‎
‎ابن‎حزم، ابی محمد علی بن احمد. (۱۴۲۰ق). الفصل فی الملل و الاهواء و النحل (چاپ دوم). (احمد شمس‌الدین، محشی). دارالکتب العلمیه.‎
‎ابن‎منظور، مکرم مصری انصاری، محمد. (۱۴۰۸ق). لسان العرب. دارالاحیاء التراث العربی.‎
‎اسدآبادی، قاضی عبدالجبار. (۱۴۰۸ق). شرح اصول الخمسه. (احمد بن حسین بن ابی هاشم، معلق؛ دکتر عبدالکریم عثمان، محقق). مکتبه وهبه.‎
‎اسدی سیوری حلی، مقداد بن عبدالله. (۱۴۰۵ق). ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین. (سید مهدی رجایی، محقق). مکتبه آیه‌الله مرعشی.‎
‎اصفهانی، راغب. (۱۴۱۶ق). مفردات الفاظ القرآن. (صفوان عدنان داوودی، محقق). الدار الشامیه.‎
‎ایجی، عبد الرحمان بن احمد. (بی‌تا). المواقف فی علم الکلام. علم‌الکتب.‎
‎بحرانی، میثم بن علی بن میثم. (۱۴۰۶ق). قواعد المرام فی علم الکلام (چاپ دوم). (سید احمد حسینی، محقق). مکتبه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.‎
‎تفتازانی، مسعود بن عمر. (۱۴۰۹ق). شرح المقاصد. (عبدالرحمن عمیره، محقق). الشریف الرضی.‎
‎تمیمی بغدادی، ابی منصور عبدالقاهر. (۱۴۰۱ق). کتاب اصول الدین (چاپ دوم). دارالکتب.‎
‎جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۹). تفسیر تسنیم (چاپ سوم). (سعید بند علی، محقق). اسراء.‎
‎جوهری، اسماعیل بن حماد. (۱۳۹۹ق). الصحاح تاج اللغه وصحاح العربیه. (احمد عبدالغفور عطار، محقق). دارالعلم للملایین.‎
‎جوینی، ابی المعالی عبدالملک. (۱۴۱۶ق). الارشاد الی قواطع الادله فی اصول الاعتقاد (چاپ سوم). (اسعد تمیم، محقق). مؤسسه الکتب الثقافیه.‎
‎حرّ عاملی، محمد بن الحسن. (۱۴۱۸ق). الفصول المهمه فی اصول الائمه. (محمد بن محمد الحسین القائینی، محقق). مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (ع).‎
‎حسینی شیرازی، محمد مهدی. (۱۳۸۱). القول السدید فی شرح التجرید. مطبعه الآداب.‎
‎حسینی طهرانی، سید هاشم. (۱۳۵۴). توضیح المراد تعلیقه علی شرح تجرید الاعتقاد. مکتبه المفید.‎
‎حسینی، وحیده. (۱۳۹۵). چیستی احباط و تکفیر و نسبت انها با عدل الهی. [پایان‎نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز].
‎حلی، حسن بن یوسف. (۱۳۶۳). انوار الملکوت فی شرح الیاقوت (چاپ دوم). (محمد نجمی زنجانی، محقق). رضی.‎
‎حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۷ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (چاپ هفتم). (حسن حسن زاده آملی، محقق). دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‎
‎رستگارمقدم گوهری، هادی. (۱۳۸۱). مفهوم‌شناسی احباط از منظر قرآن. پژوهش‌های قرآنی، 29ـ30، 314ـ329.
‎سبحانی، جعفر. (۱۳۷۰). معادشناسی، در پرتو کتاب، سنت و عقل. (علی شیروانی، مترجم). الزهراء.‎
‎سبحانی، جعفر. (۱۴۲۷ق). بحوث فی الملل و النحل. مؤسسه امام صادق (ع).‎
‎سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم. (۱۴۰۲). ارزیابی نظریه‌های احباط و تکفیر با سنجه احادیث اهلبیت. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 20(3)، 57ـ84.‎
‎سید مرتضی، علی بن حسین. (۱۴۰۵ق). رسائل الشریف المرتضی. (سید احمد حسینی، مقدم). دارالقرآن الکریم.‎
‎سید مرتضی، علی بن حسین. (۱۴۱۱ق). الذخیره فی علم الکلام. (سید احمد حسینی، محقق). دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‎
‎شبر، سید عبدالله. (بی‌تا). الیقین فی معرفة اصول الدین. عابدی.‎
‎شجاعی، احمد. (۱۳۸۶). احباط و تکفیر. کلام اسلامی، 64، 119ـ135.
شهرستانی، ابی الفتح محمد بن عبد الکریم. (۱۹۹۸). الملل والنحل. (صلاح الدین هواری، معلق). دار و مکتب الهلال.‎
‎صبحی، احمد محمود. (۱۴۰۵ق). فی علم الکلام دراسه فلسفیه لآراء الفرق الاسلامیه فی اصول الدین (معتزله) (چاپ پنجم). دارالنهضه العربیه.‎
صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم. (۱۹۸۱). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه. دار احیا التراث العربی.
‎طباطبائی، سید محمد حسین. (۱۴۱۷ق). المیزان فى تفسیر القرآن. دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‎
‎طبرسى، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البیان فى تفسیر القرآن. (محمد جواد بلاغى، مقدم). ناصر خسرو.‎
‎طریحی، فخرالدین. (۱۳۷۵). مجمع البحرین (چاپ سوم). (سید احمد حسینى، محقق). کتابفروشى مرتضوى.‎
‎طوسی، ابوجعفر محمد. (۱۳۶۲). تمهید الاصول. (عبدالمحسن مشکاه الدینی، محقق). دانشگاه تهران.‎
‎عسگری، ابوهلال. (۱۴۱۲ق). معجم الفروق اللغویة. (شیخ بیت الله بیات، محقق). مؤسسة النشر الاسلامی.‎
‎غزالى، محمد بن محمد. (۱۴۰۵ق). قواعد العقائد (چاپ دوم). (محمدعلی موسی، محقق). عالم الکتب.‎
فاضل مقداد، جمال‏الدین. (1382). اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة. مجمع الفکر الاسلامی.
‎فخر الدین رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر. (۱۳۴۲). البراهین درعلم کلام. (سیّد محمد باقر سبزاورى، مصحح). دانشگاه تهران.‎
‎فخر الدین رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر. (۱۴۰۱ق). تفسیر الفخر الرازی (تفسیرالکبیر و مفاتیح الغیب). دارالفکر.‎
‎فخر الدین رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر. (۱۹۹۲). محصّل افکار المتقدّمین والمتاءخّرین من الحکماء والمتکلّمین. (سمیح دغیم، معلق). دار الفکر اللبنانی.‎
‎فراهیدی، خلیل بن احمد. (۱۴۱۴ق). کتاب العین. (مهدی المخزولی و ابراهیم سامرائی، محقق). دار الهجرۀ.
‎قنبری، مدینه، کاوندی، سحر، و اوجاقلو، ابوالقاسم. (۱۴۰۱). احباط و تکفیر و رابطه آن با عدل الهی. کلامپژوهی، ۱(۱)، ۲۹-۵۲. https://doi.org/10.22034/kalam.2022.250‎
‎کوچک یزدی، محمدجواد، و نبی اللهی نجف‎آبادی، علی. (۱۴۰۰). بررسی تطبیقی مسئله حبط بین المیزان و التحریر و التنویر. مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث، ۹(16)، 85ـ116.
‎لاهیجی، عبد الرزاق. (۱۳۶۲). سرمایه ایمان در اصول اعتقادات. (صادق لاریجانی آملی، مصحح). الزهراء.‎
‎مجلسى، محمد باقر. (۱۴۰۳ق). بحارالأنوار الجامعة لدررأخبار الأئمة الأطهار (چاپ سوم). مؤسسه وفاء.‎
‎محقق طوسی، محمد بن محمد خواجه نصیر الدین. (۱۴۰۷ق). تجریدالاعتقاد. (محمدجواد حسینی، محقق). مکتب الاعلام الاسلامی.‎
‎مصباح یزدى، محمد تقى. (۱۳۶۵). آموزش فلسفه. سازمان تبلیغات اسلامى.‎
‎مصباح یزدى، محمد تقى. (۱۳۷۷). آموزش عقائد (چاپ شانزدهم). سازمان تبلیغات اسلامی.‎
‎مطهری، مرتضی. (۱۳۷۵). عدل الهی (چاپ دهم). صدرا.‎
‎مطیع، مهدی، و اسعدی، سوده. (۱۳۹۰). معناشناسی مفهوم حبط در قرآن کریم. مطالعات قرآن و حدیث، 2(8)، 67ـ96.
‎معماری، داود، و اسداللهی، اعظم. (۱۳۹۹). شبکه معنایی احباط در قرآن کریم. تفسیرپژوهی، 7(14)، 143ـ167.
‎‎مغنیه، محمد جواد. (۱۴۲۴ق). تفسیر الکاشف. دارالکتب الاسلامیه.‎
مفید، محمد بن محمد. (۱۴۱۳ق). اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات. (مهدی محقق، مهتم). مؤسسه مطالعات اسلامی.‎
مفید، محمد بن محمد. (۱۴۱۳ق). مصنفات شیخ مفید. (ابراهیم انصاری، محقق). الموتمرالعالمی لالفه الشیخ المفید.‎
‎مقری الفیومی، احمد بن محمد. (۱۹۲۸). مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. دار الکتب العلمیه.‎
‎مهدی‎فر، حسن. (۱۳۹۸). تحلیل کلامی قرآنی احباط و تکفیر با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، همایش ملی اندیشه های فلسفی کلامی علامه طباطبایی، بیرجند، ایران. https://civilica.com/doc/1135658‎
‎یزدی، اقدس، و عباسی آغوی، زینب. (۱۳۹۵). احباط و تکفیر عمل از دیدگاه فخرالدین رازی و آیت الله جوادی آملی. [پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم].