تبیینِ کیفیِ تمایز رجعت و تناسخ از دیدگاه حکما

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد، مشهد، ایران.

2 دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد، مشهد، ایران (نویسنده مسئول).

3 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

اصل اعتقاد به رجعت، امری ضروری و اتفاقی در بین امامیه است، ولی کیفیت آن ضروری مذهب نمی‌باشد. به‎دلیل شباهتی که بین رجعت و تناسخ وجود دارد، برخی هر دو را یکی تلقی کرده‌اند. از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث، مسئلۀ تبیین کیفیت رجعت و تمایز آن با تناسخ است. هدف پژوهش حاضر اولاً ارائۀ کیفیت مقبول و منطبق بر مبانی عقلی و نقلی، ثانیاً بیان تمایز آن با تناسخ از دیدگاه حکماست. از حیث عقلی و نقلی محذوراتی بر تناسخ مترتب است. صدرا و علامه طباطبایی اشاره به کیفیت آن نکرده‌اند و فقط در صدد رفع استبعادات عقلی رجعت برآمده‌اند و آن را از مصادیق رجوع از فعل به قوه و حرکت تضعّفی ندانسته‌اند. فیض کاشانی و شاه‌آبادی معتقدند که رجعت، رجوع به بدن مثالی است و لذا تفاوت بنیادی با تناسخ دارد. از دیدگاه رفیعی قزوینی و امام خمینی، رجعت با بدن عنصری است. بین بدن و نفس رابطۀ ذاتی وجود دارد و بدن، انشاءِ نفس می‌باشد؛ لذا رجعت با تناسخی که نفس به بدن دیگر تعلق می‌گیرد، متفاوت است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Qualitative Analysis of the Distinction Between Rajah and Tanāsukh from the Perspective of Islamic Philosophers

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Seydi 1
  • Sayyid Muhammad Musavi Baigi, 2
  • Ramin Golmakani 3
1 PhD student in Islamic Philosophy and Theology, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.
2 Associate Professor, Department of Philosophy and Islamic Theology, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran (Corresponding Author).
3 Assistant Professor, Department of Philosophy and Islamic Theology, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

While the principle of belief in the Return (rajʿat) is an essential and unanimously held doctrine among the Imāmiyyah, its specific modality is not a credal necessity. Owing to a perceived similarity between rajʿat and transmigration (tanāsukh), some have erroneously equated the two. Among the most significant and challenging discussions in this area is the problem of elucidating the modality of rajʿat and distinguishing it from tanāsukh. This study aims, first, to present a tenable modality for the Return that is consistent with rational and scriptural principles, and second, to articulate its distinction from tanāsukh from the perspective of the theosophers (ḥukamāʾ). Tanāsukh is beset by rational and scriptural impediments. Mullā Ṣadrā and ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī did not specify the modality of the Return; they only sought to resolve the rational improbabilities associated with it, arguing that it is not an instance of regression from actuality (fiʿl) to potentiality (quwwah), nor is it a retrogressive motion (ḥarakat taḍaʿʿufī). Fayḍ Kāshānī and Shāhābādī maintained that the Return involves a return to the imaginal body (badan mithālī), thus positing a fundamental difference from tanāsukh. From the viewpoint of Rafīʿī Qazvīnī and Imam Khomeini, the Return occurs with the elemental body (badan ʿunṣurī). They argue that an intrinsic relationship exists between the body and the soul (nafs), as the body is a direct positing of the soul. Therefore, rajʿat is distinct from tanāsukh, in which the soul becomes attached to a different body.

کلیدواژه‌ها [English]

  • rajat (the return)
  • tanāsukh (transmigration)
  • nafs (soul)
  • badan (body)
  • hukamā (theosophers)
قرآن کریم.
ابن‎اثیر الجزری، ابوالحسن. (۱۹۷۹). النهایه فی غریب الحدیث. (طاهر أحمد الزاوى و محمود محمد الطناحی، محققان). لمکتبة العلمیة.‎
‎ابن‏بابویه، محمد بن علی. (۱۳۶۱). معانی الاخبار. دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‎
‎ابن‏بابویه، محمد بن علی. (بی‌تا). عیون اخبار الرضا. جهان.‎
‎امین، احمد. (۱۹۲۸). فجر الاسلام. مطبعه الاعتماد.‎
‎انصاری شیرازی، یحیی. (۱۳۸۷). دروس شرح منظومه. بوستان کتاب.‎
‎بلاغی، محمد جواد. (۱۳۹۶). حجة التفاسیر. حکمت.‎
‎بهبودی، محمدباقر. (۱۳۹۵). معارف قرآنی. علم.‎
‎حر عاملی، محمد بن حسن. (۱۳۹۵). ترجمه کتاب الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه. موعود عصر.‎
‎حسنی رازی، سید مرتضی. (۱۳۶۴). تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام. (عباس اقبال، مصحح). اساطیر.
‎حلی، جمال الدین. (۱۴۰۷ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‎
‎خمینی، روح الله. (۱۳۸۱). تقریرات فلسفی امام خمینی. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.‎
‎راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (۱۴۱۲ق). مفردات الفاظ قرآن کریم. دارالشامیه.‎
‎رفیعی قزوینی، ابوالحسن. (۱۳۶۸). رجعت و معراج. طه.‎
‎زنجانی، سید احمد. (۱۳۹۶). ایمان و رجعت. مرکز فقهی امام محمد باقر علیه السلام.‎
‎سبزواری، ملاهادی. (۱۳۸۳). اسرارالحکمه. قدس.‎
‎سبزواری، ملاهادی. (۱۳۸۸). اسرار الحکمه (چاپ چهارم). اسلامیه.‎
‎سبزواری، ملاهادی. (۱۳۹۷). شرح منظومه (چاپ سوم). بیدار.‎
‎شاه آبادی، محمد علی. (۱۳۶۰). رشحات البحار. نهضت زنان مسلمان.‎
‎شاه آبادی، نورالله. (۱۴۰۲). شرح رشحات البحار (چاپ سوم). سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.‎
‎صدرالدین شیرازی، محمدبن‎ابراهیم. (۱۳۶۶). تفسیر القران الکریم (چاپ دوم). بیدار.‎
‎صدرالدین شیرازی، محمدبن‎ابراهیم. (۱۳۸۲). المبدا و المعاد فی الحکمه المتعالیه. مؤسسه حکمت اسلامی صدرا.‎
‎صدرالدین شیرازی، محمدبن‎ابراهیم. (۱۳۸۵). اسرارالایات به انضمام تعلیقات حکیم مولی علی نوری. حکمت.‎
‎صدرالدین شیرازی، محمدبن‎ابراهیم. (۱۳۹۴). الشواهد الربوبیه (چاپ نهم). بوستان کتاب.‎
‎صدرالدین شیرازی، محمدبن‎ابراهیم. (۱۹۸۱). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه. داراحیا التراث العربی.‎
‎طباطبایی، محمد حسین. (۱۳۶۰). نهایه الحکمه. دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‎
‎طباطبایی، محمد حسین. (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن (چاپ پنجم). مکتبه النشر الاسلامی.‎
‎طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۸۶ق). الاحتجاج. دارالنعمان.‎
‎طبرسی، فضل بن حسن. (۱۴۰۸ق). مجمع البیان. دارالمعرفه.‎
‎غفاری، حسین. (۱۳۹۶). معرفت شناسی در فلسفه اسلامی. حکمت.‎
‎فیض کاشانی، ملا محسن. (۱۳۶۰). کلمات مکنونه من علوم اهل الحکمه و المعرفه. فراهانی.‎
‎قطب الدین شیرازی، محمود بن مسعود. (۱۳۸۳). شرح حکمت اشراق. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.‎
‎قفاری، ناصر. (۱۴۱۷ق). أصول مذهب الشیعة الامامیة الاثنی عشریة: عرض و نقد. بی‎نا.
‎قمی، علی بن ابراهیم. (۱۴۰۴ق). تفسیر القمی. دارالکتب.‎
‎کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۳۶۳). الکافی. دارالکتب الاسلامیه.‎
‎لاهیجی، عبدالرزاق. (۱۳۶۴). گزیده گوهر مراد. کتاب طهوری.‎
‎مجلسی، محمد باقر. (۱۹۸۳). بحارالانوار. داراحیا التراث العربی.‎
‎مجموعه نویسندگان. (۱۳۹۰). دائره المعارف تشیع (چاپ چهاردهم). حکمت.‎
‎مستبط، احمد. (۱۴۲۴ق). القطره. سلیمان زاده.‎
‎مظفر، محمد رضا. (۱۳۸۷). عقائد الامامیه (چاپ دوازدهم). انصاریان.‎
‎مفید، محمد بن محمد. (۱۴۱۳ق الف). الاختصاص. الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید.‎
‎مفید، محمد بن محمد. (۱۴۱۳ق ب). المسائل سرویه. المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.‎
‎مقدسی، ابوحامد محمد. (بی‌تا). رساله فی الرد علی الرافضه. جامعة الامام محمد بن سعود.‎
‎مکی عاملی، حسین بن یوسف. (۱۹۹۱). الاسلام و تناسخ. دارالزهرا.